Þegar krísan verður varanleg

Stjórnmálaheimspekin er troðfull af bókum sem lýsa því hvernig hið opinbera notfærir sér - viljandi eða óviljandi - krísuástand til að auka völd sín og áhrif varanlega.

Þannig eru fræg orð hagfræðingsins Milton Friedman sem sagði: 

Nothing is so permanent as a temporary government program.

Á Íslandi hefur verið bent á að gjaldeyrishöfin eftir hrunið 2008 hafi lifað í miklu fleiri ár en ástæða var í raun til. 

Í frægri bók Robert Higgs, Crisis and Leviathan, og framhaldsbók hennar, Against Leviathan, er því lýst með óhugnanlegum hætti hvernig neyðarástand blæs út ríkisvaldið og gerir það bæði árásargjarnara, kærulausara og valdameira. 

Á Íslandi var tækifærið nýtt eftir hrunið 2008 til að skella í allskyns skattheimtu sem hefur ekki horfið aftur, svo sem að bæta í eignaskattinn á gamla fólkið og fjármagnstekjuskattinn á sparifjáreigendur. Það er kannski hægt að hnika einhverjum sköttum niður á við en bara þegar er búið að hækka 3 aðra skatta. 

Nú er talað um að þenja út friðlýsingar með tilheyrandi aukningu á stofnanaverki ríkisins, setja fjölmiðla á spenann, lána einkafyrirtækjum í klóm verkalýðsfélaga svimandi upphæðir á lágum vöxtum, stórauka fjölda opinberra starfsmanna og auðvitað stofna til opinberra skulda. Hversu hratt verður hægt að vinda ofan af þessu þegar veira hefur gengið yfir samfélagið? 

Það er auðvelt að segja við mann: Gjörðu svo vel, hérna eru bætur. Núna ertu betur staddur en áður.

Allir fagna! Ríkið hjálpar! 

Það er miklu erfiðara að segja: Núna tökum við bæturnar af þér. Við gefum í staðinn eftir þumlung af skattheimtu til að bæta þér upp tekjutapið, en auðvitað ekki að fullu.

Allir púa! Ríkið sviptir menn lífsviðurværinu!

Það er auðvelt að gefa manni fíkniefni. Það er erfiðara að taka þau af honum. Það er auðvelt að þenja út báknið. Það er pólitískt sjálfsmorð að reyna minnka það.

Hérna þarf fólk að spyrna við fótum, gagnrýna stjórnmálamennina og fylgjast vel með þeim. Krísan gengur yfir. Hin opinberu úrræði eiga það til að lifa slíkt af.

Stjórnvöld baða sig í ástandinu

Það dylst vonandi engum að allskyns embættismenn baða sig í athyglinni sem veiru-ástandið veitir þeim. Um leið eru stjórnmálamenn ánægðir með að geta skýlt sér á bak við ókjörna embættismenn þegar kemur að ákvarðanatöku, eins og alltaf. Getur þetta endað öðruvísi en að tímabundið ástand verði að stórum hluta varanlegt? Skattar geta jú aldrei lækkað þegar opinberar skuldir hafa hlaðist upp, fyrirtæki sem komast á spena ríkisgyltunnar komast aldrei út úr neyðarástandinu og allskyns sjóðir sem stofnað er til í neyðarástandi lifa að eilífu. 

Það er kannski ekki meðvitað eða markvisst að stjórnmálamenn sækjast í aukin völd. Þeir eru einstaklingar með allskyns tilfinningar og hvata. Völdin eru hins vegar óendanlega freistandi. Hér má stofna sjóð! Hér má hjálpa til! Hér má veita lán! Hér má koma á úrræði! Sjóðirnir, hjálpin, lánin og úrræðin lifa svo af kjörtímabilið og jafnvel tvö og allt festist í sessi. Eftir 20 ár verður ennþá sótt um lán á Seðlabanka-vöxtum. Eftir 30 ár verður ennþá krafa um að víkja frá skattgreiðslu í ljósi aðstæðna (sjómannaafsláttur II ef svo má segja). Skattahækkanir halda áfram að trompa skattalækkanir, margfalt. 

En hvað er til ráða þegar veira ræðst á samfélagið? Kannski að fylgja ekki alltaf fordæmi embættismanna sem hafa jú, þrátt fyrir allt, faglega hagsmuni sína en ekki heildarhagsmuni samfélagsins að leiðarljósi. Og auðvitað að halda áfram að plaga stjórnmálamenn. Þeir eru jú bara að reyna koma í veg fyrir lélegar skoðanakannanir.

Maðurinn í peningaskápnum dó. Ekki láta það sama koma fyrir samfélagið.

Metrarnir tveir komnir til að vera

Hugleiðing um heilsu

Ég rakst á svolitla tilvitnun í eldri, einmana mann í Danmörku (í lauslegri þýðingu minni):

Lífið snýst um fleira en að forðast dauðann. Góð heilsa er meira en fjarvera á vírus. Að einblína á heilsuna er í raun og veru óheilbrigt.

Innblástur hins eldri manns voru ummæli dansks sóttvarnarlæknis um að við þurfum að forðast hvort annað í heilt ár í viðbót: Ekki takast í hendur, faðmast, kyssast og hvaðeina.

Hann sá nú fram á að deyja einn í því sem hann líkti við búr í dýragarði. Mannlífið er þarna en óaðgengilegt. Einveran er óbærileg. 

Auðvitað erum við stödd í einni stórri tilraunastofu. Í Danmörku hafa menn aðskilið fólk svo mikið að heilbrigðiskerfið hefur aldrei verið í hættu. Félagi minn í öðrum landshluta sagði mér að á sjúkrahúsunum sæti starfsfólk við borðspil til að fá tímann til að líða með örfáar hræður á deildunum. Í Svíþjóð hafa menn byggt upp gríðarlega getu til að taka við auknum fjölda sjúklinga sem komu svo aldrei, og þar virðast fátækir innflytjendur sem búa þröngt vera helsti áhættuhópurinn fyrir utan þá öldruðu. Í flestum ríkjum hafa menn beinlínis rústað hagkerfum sínum með fyrirsjáanlegum vandræðum langt inn í framtíðina.

Þarf þá ekki sífellt að endurskoða gang mála? Á gamla fólkið að deyja úr einmanaleika frekar en vírus? Eiga börn að flosna upp úr skóla og fjölskyldur að enda á götunni frekar en að taka á sig vírus eða hætta á það?

Er í rauninni verið að feta hinn örugga veg með því að drepa hagkerfið og framleiða fátækt og einmanaleika? Eða er það kannski hin hættulega vegferð?

Ég spyr og vona að aðrir geri það líka.

„Hræðilegt ástand“ og óvissa í veitingageiranum

Maðurinn í peningaskápnum

Fyrir mörgum árum heyrði ég svolitla sögu um mann sem fékk spádóm um það hvenær hann myndi deyja. Til að verja sig gegn slysum og öðrum hættum ákvað hann því að loka sig inni í peningaskáp. Þar kafnaði hann og dó á sama tíma spádómurinn hafði spáð fyrir um.

Spádómurinn rættist með öðrum orðum af því að maðurinn brást við honum með öfgafullum hætti.

Það mætti kannski segja að hagkerfi flestra ríkja heims séu á sömu vegferð.

Gæluverkefnin koma út úr skápnum

Hið opinbera – ríki og sveitarfélög – er með mörg járn í eldinum. Það fjármagnar skólana, spítalana, gatnagerð, landvernd, útsendingar á bandarískum gamanþáttum, sendiráð, ráðherrabíla, atvinnuleysisbætur og svona mætti telja mjög lengi.

Sumir halda því fram að mikið af þessum opinberu umsvifum séu yfirdrifin og krefjist alltof mikillar skattheimtu. Bent er á að einhver verkefna hins opinbera megi hæglega færa í hendur einkaaðila á meðan önnur eru gæluverkefni, bruðl á fé og ber hreinlega að leggja niður.

Í staðinn er þá yfirleitt spurt: Hvaða verkefni hins opinbera eru gæluverkefni?

Um þessar mundir er þessi spurning að svara sér sjálf. Núna er nefnilega verið að forgangsraða í þágu lýðheilsu og heilsugæslu, innviða og almannavarna. Öllum ráðum er beitt til að halda í skefjum vírus sem herjar á heimsbyggðina. Þessi úrræði þarf vitaskuld að fjármagna og þá þarf að setja gæluverkefnin á hilluna. Gæluverkefnin eru með öðrum orðum að koma út úr skápnum.

Gott dæmi um slíkt eru áætlanir um að friðlýsa hið íslenska hálendi og eyða í slíkt stórfé. Þetta verkefni hefur nú verið afhjúpað sem gæluverkefni með því að setja það á hilluna. Umhverfisráðherra hefur greinilega fengið þau skilaboð að nú sé ekki rétti tíminn til að brenna gríðarlega miklu skattfé í gæluverkefni. Peningana þarf að nota í eitthvað mikilvægt, sjáðu til. Það þarf að forgangsraða. Bruðlið þarf að bíða seinni tíma. Gæluverkefnunum þarf að fresta.

Ég vil hvetja fólk til að fylgjast vel með því hvaða verkefnum hið opinbera er að slá á frest þessar vikurnar. Þau eiga það sennilega öll sammerkt að vera gæluverkefni sem hefðu aldrei átt að komast upp úr skúffunni. Þeim ber að fresta – til eilífðar.

Þessi grein birtist áður í Morgunblaðinu, 15. apríl 2020, og er aðgengileg áskrifendum blaðsins hér.

Skrifræði ofar læknamati

Yfirlæknir smitsjúkdómadeildar Landspítalans segir frá því á blaðamannafundi hvernig skrifræðið tálmaði nauðsynlegum viðbrögðum vegna vírus-sjúkdóms. Menn hafi komið auga á lyf en af því tjekk-lista skrifræðisins var ekki fullnægt þá fékkst lyfið ekki. Þegar tjekk-listinn var loksins rétt fylltur út voru engin lyf að fá.

Hvað ætli séu til mörg hliðstæð dæmi þar sem sjúklingur fær ekki möguleg úrræði af því skrifræðið er troðfullt af skilyrðum og hindrunum? 

Og athugið að lykilhugtakið hér er "möguleg úrræði" því það er svo margt sem menn geta aldrei vitað með vissu um sjúkdóma og lyf og því mikilvægt að geta prófað sig áfram til að hraða lærdómsferlinu.

Eru læknar alveg máttlausir í svona aðstæðum? Hver á að fá að ráða?

Í stað þess að hugsa í lausnum er samfélagið sett í spennitreyju sem mun framleiða fátækt og allskyns önnur vandamál en veiru-smit.

Vonandi fær þessi vírus-sjúkdómur okkur til að endurhugsa alla aðkomu ríkisvaldsins að heilbrigðisþjónustu.

Lofar góðu en ekki endilega „hið eina sanna lyf“

Ríkisfé í arðbærar framkvæmdir en hvað með þær óarðbæru?

Fjár­mála- og efna­hags­ráðherra hef­ur ákveðið að auka við hluta­fé í Isa­via ohf. um 4 millj­arða króna. Ákvörðunin er í sam­ræmi við aðgerðir stjórn­valda við að auka við fjár­fest­ing­ar til að vinna gegn sam­drætti í hag­kerf­inu með arðbær­um fjár­fest­ing­um.

Gott og vel.

En hvað með fjárfestingar í óarðbærum fjárfestingum? Má ekki færa eitthvað af því fé í arðbærar fjárfestingar, gefið að það sé hægt að treysta Excel-líkönum hins opinbera til að ákvarða hvað sé arðbært og hvað ekki?

Það mætti t.d. hætta við að friðlýsa hálendið, blanda plöntuolíum í jarðefnaeldsneyti, leggja niður nefndir, draga ríkisvaldið út úr ýmsum taprekstri (RÚV, Íbúðarlánasjóður, landbúnaðarstyrkir og fleira slíkt) og einkavæða að hluta eða heild eitthvað.

Þá losnar um fé sem má nýta til að fjármagna tímabundnar skattalækkanir vírus-tímanna að eilífu, hægja á skuldasöfnun vírus-tímanna eða hreinlega lækka skatta almennt.

Ef það á að hjálpa hagkerfinu að fjármagna arðbærar fjárfestingar þá hlýtur líka að felast hjálp í að hætta fjármögnun á þeim óarðbæru.

Setja fjóra milljarða í Isavia og flýta framkvæmdum

Þegar lækningin er banvænni en sjúkdómurinn

Nú ríkir heimsfaraldur. Hann er að mörgu leyti sérstakur því menn vita ekki alveg nógu mikið um hann, ólíkt hinum árlega heimsfaraldri inflúensu sem dregur þó stóran hóp einstaklinga í dauðann í hvert skipti sem hann lætur á sér kræla.

Yfirleitt hafa viðbrögðin verið þau að reyna hægja á útbreiðslu vírussins með því að loka hinu og þessu og segja fólki að halda sig frá öðru fólki. Þannig megi hlífa heilbrigðiskerfinu með því að dreifa óumflýjanlegu smitinu yfir lengri tíma.

Afleiðingin er fyrirsjáanleg og þekkt: Atvinnuleysi og niðurbarið hagkerfi.

Til mótvægis segja menn að það sé verið að bjarga lífum.

Því til andmæla má nefna að hrunið hagkerfi er líka banvænt. Fólk er gert fátækt, úrræðalaust og örvæntingarfullt. Þetta hefur ekki bara afleiðingar fyrir bótakerfi og slíkt heldur líka fyrir ólöglega iðkun. Hinn svarti markaður fær sannkallaða innspýtingu. Vandamál fátæktar margfaldast, t.d. ásókn í vímuefni, börn sem flosna upp úr námi og fólk sem lendir á götunni.

Það er því fullkomlega réttmætt að spyrja sig: Er lækningin nú orðin banvænni en sjúkdómurinn?

Málum þetta aðeins svart og hvítt:

Vírusinn fær að leika lausum hala (eða allt að því) og ná til nánast allra. Flestir læknast á eigin spýtur, sumir þurfa að leita til spítala og aðrir einfaldlega deyja. 

Hinn kosturinn er sá að fylgja núverandi línu: Vírusinn smitast mun hægar á meðan börn komast ekki í skóla og leikskóla, vinnandi fólk verður atvinnulaust og ríkisvaldið safnar stórkostlegum skuldum sem lamar það í framtíðinni. 

Millivegurinn, t.d. sænska leiðin, finnst auðvitað, en er sjaldgæf undantekning.

Stjórnmálamenn þurfa að hugsa sig vel um núna. Það er óvissuástand og ennþá margar óþekktar breytur á sveimi. Kannski eru menn að sammælast um lyf sem virka nægjanlega vel - með eða án aukaverkana - til að losa eitthvað um takið. Stjórnmálamenn elska auðvitað að baða sig í athyglinni á meðan skoðanakannanir sýna auknar vinsældir við eitt eða annað en pössum okkur á að láta það ekki ráða ferðinni.

Persónulega vildi ég óska þess að vera búsettur í Svíþjóð núna. Ég ræddi við sænskan samstarfsmenn um daginn sem þakkaði fyrir að geta sent börn sín í skóla og leikskóla og að geta haldið uppi sæmilega eðlilegu lífi (að vísu vinnandi heima frá sér). Smitið fær að ganga hraðar yfir en víðast hvar, heilbrigðiskerfið hefur verið eflt og menn fylgjast vel með tölunum.

Íslendingar tóku upp sænsku leiðina í vændismálum. Vonandi gera Danir og Íslendingar það sama í vírusmálum.

„Ég vil að þetta sé rætt“

Vírus-hagfræði

Verð á sótthreinsivökva hefur rokið upp úr öllu valdi í Svíþjóð og nemur hækkunin allt að 1000%.

Þetta eru góðar fréttir því þá gerist eftirfarandi:

• Framleiðsla og sala verður ábatasamari og því mikið í húfi að hafa nóg til sölu
• Fleiri sækja inn á markaðinn og framboðið eykst. Áfengi fer frá bjór í spritt, svo dæmi sé tekið
• Neytendur verða nægjusamari og því líklegra að það sé til eitthvað fyrir alla í stað þess að fáir eigi allt

Verð ræðst af framboði og eftirspurn. Ef verð hækkar ekki við aukna eftirspurn á óbreyttu framboði þá tæmast hillur. Ef verð lækkar ekki þegar eftirspurn minnkar á óbreyttu framboði þá seljast vörur ekki.

Köllum þetta vírus-hagfræði því hún á svo sannarlega við á þessum tímum um fjölmarga hluti.

1000% verðhækkun á spritti