Ekki rangt

Á það hefur verið bent að til að geta staðið í lappirnar í stjórnmálum sé líklega til bóta að hafa að baki sér einhverja lífsreynslu. Það er ekki rangt.

Að það þurfi líka endurnýjan - unglegan ferskleika - er heldur ekki rangt.

Að það sé hægt að orða hlutina óvarlega er svo auðvitað augljóst og jafnvel hægt að gera það aukaatriði að aðalatriði. Við erum jú tilfinningaverur.

Það má færa rök fyrir því að reynsluleysi hafi þjáð íslenska ráðherra. Lokun sendiráða á viðkvæmum tímum, ófyrirsjáanlegar lokanir á heilu atvinnugreinarnar, allskyns innistæðulausar viljayfirlýsingar, veik hné þegar embættismannakerfið hrópar og algjör uppgjöf í kjarasamningum eru nokkur dæmi. En aldur er kannski ekki þemað hérna. Reynsluleysi almennt, óháð aldri, mögulega frekar. Reynslu í að berjast og sigrast á áskorunum, taka áhættu, eiga við fólk. Ekki öll störf veita slíka reynslu. 

Einu sinni var ég staddur á fyrirlestri sem sýndi þróun ríkisútgjalda sem hlutfall af þjóðarframleiðslu. Kakan var að stækka en ríkið hélt áfram að stækka í takt - láta ríkisútgjöld einfaldlega belgjast út með auknum efnahagslegum umsvifum í hagkerfinu. Með einni undantekningu: Fjármálaráðherratíð Friðriks Sophussonar. Hann var á lokametrunum í stjórnmálum og þorði að taka umdeildar og oft óvinsælar ákvarðanir. Nafni minn Haarde tók við stólnum og blaðran fór að þenjast út á ný.

Ég hugsa oft um þessa frásögn þegar ég sé ráðherra á öllum aldri lofa miklu fyrir fé annarra til að fjármagna eigin kosningabaráttu. Kannski hallar hér á yngri ráðherra umfram eldri en það ætla ég ekki að fullyrða. Kannski reynsla almennt - úr atvinnulífinu, úr markaðshagkerfinu - skipti hér meira máli og sé nokkuð sem þarf að auka áherslu á í vali á fólki í ábyrgðarstöður.

Og það má kannski ræða án þess að láta tilfinningarnar æða á ritvöllinn.

Friðjón hjólar í Bolla í 17

Smáatriðin

Við fáum mikið af fréttum um ástandið í Úkraínu og Rússlandi. Sú mynd er gjarnan svarthvít, en varla við öðru að búast. Hver einasta brú sem annar aðilinn sprengir er nefnd í fréttum, á meðan heilu héröðin sem hinn aðilinn gleypir eru varla nefnd. 

Til að taka sér hlé frá fyrirsagnafréttunum er því stundum gott að lesa lengri og ítarlegri grieningar, og það gerði ég í dag. Hjá Institute for the Study of War birtast reglulega ítarlegar greiningar af þeim átökum sem við á Vesturlöndum höfum mestan áhuga á: Rússland-Úkraína, Ísrasel-Hamas, Íran. Þessar skýrslur eru troðfullar af smáatriðum og verða seint kallaðar skemmtiefni en með þolinmæði er hægt að læra ýmislegt.

Í skýrslu gærdagsins um Rússland-Úkraínu er til dæmis hægt að finna margt athyglisvert. Það er auðvitað þetta hernaðarlega: Úkraínu hrint aftur í Kursk og Rússar æða áfram í Doneskt, en líka meira. Til dæmis vissi ég ekki að þeir sem neita að taka við rússnesku vegabréfi í Austur-Úkraínu eru settir í gæsluvarðhald þótt það komi ekki á óvart. Annað sem ég vissi ekki, en kemur ekki á óvart, er að grunnskólastarf á svæðum Austur-Úkraínu undir stjórn Rússa verður rækilega nýtt til að metta huga barnanna af áróðri stjórnenda sinna.

Það getur kannski verið sárt fyrir marga að lesa um ósigra Úkraínu á vígvellinum, en um leið upplýsandi að vita hvað Rússar eru að gera á svæðum undir þeirra stjórn. Mögulega nokkuð verra en blaðamenn á Vesturlöndum segja okkur frá enda lesa þeir ekki langar skýrslur - bara fyrirsagnir hvers annars. Og það þótt verðlaunin séu enn fleiri frásagnir um vafasöm verk Rússa.

Ég er auðvitað bara venjulegur launþegi í dagvinnu og faðir með börn á framfæri og get ekki lesið langar skýrslur hvenær sem er. En þeir sem eru að framleiða fyrirsagnir geta kannski komist yfir meira lesefni, enda á launum við að kynna sér staðreyndir. 

Að það gerist tel ég hins vegar ólíklegt. Smáatriðin tapast. Áhersla verður á það sem fellur sem best að einhliða nálgun á flókin mál. Og hverjum er ekki sama þótt grunnskólabörn í opinberum skólum séu heilaþvegin af yfirvöldum sínum?

Viljayfirlýsingar

Ég er mikill aðdáandi „viljayfirlýsinga“. Þær lýsa yfir vilja, eins og orðabókin útskýrir fyrir okkur:

formleg, opinber tilkynning um fyrirætlanir í tilteknu máli

Þannig rituðu ráðherrar undir viljayfirlýsingu árið 2021 um að draga úr losun koltvísýrings. Skattar á hvers kyns orku og eldsneyti hafa farið stighækkandi síðan. Koltvísýringurinn heldur sínu striki.

Árið 2022 var undirrituð viljayfirlýsing um svokallaða þjóðarhöll. Sennilega hafa einhverjar milljónir fokið út í vindinn síðan, en fyrsta skóflustungan er enn ekki komin í dagatalið. 

Árið 2018 gaf Landhelgisgæsla Íslands út viljayfirlýsingu um að starfsmenn hætti að klappa hverjum öðrum á rassinn án leyfis. Lítið hefur spurst til árangurs síðan, en vonandi er klappið hætt.

Í aðdraganda kosninga til Alþingis er hætt við verðbólgu í fjölda viljayfirlýsinga frá ráðherrum og jafnvel þingmönnum. Þeir vilja þetta og vilja hitt.

Eftir stendur samt að ríkissjóður er tómur. Hann rekur sig á yfirdrætti. Það er hægt að vilja ýmislegt en þegar buddan er tóm þá nær það ekki lengra.

En látum það ekki halda aftur af neinum. Það er gott að vilja allskonar gott. Viljayfirlýsingar lýsa því ágætlega. En þar er líka hægt að láta staðar numið. 

Smám saman að nútímavæða alla aðstöðu

Neyðarréttargrundvöllur svo árum skipti

„Eftir því sem tíminn líður þá breytist staðan og við gerum meiri kröfur til þess að löggjafinn grípi inn í og málin fari í eðlilegt ferli. Við viljum ekki að landinu sé stjórnað á neyðarréttargrundvelli svo árum skipti. Á þetta er bent í barnabannsmálinu, að þetta getur verið í skamman tíma en ef þetta á að vera viðvarandi ástand þá eiga mál að fara í eðlilegan stjórnskipulegan farveg. Og það er Alþingi sem á að fjalla um viðvarandi skerðingar eða íþyngjandi reglur gagnvart borgurunum.“

Svona mælir fráfarandi umboðsmaður Alþingis og hefur lög að mæla, bókstaflega.

En því miður fara orð hans inn um eitt og út um hitt. Að stjórna á neyðarréttargrundvelli er hinn æðsti draumur yfirvalda. 

Við lifum til dæmis á tímum hamfarahlýnunar. Þetta er viðvarandi neyðarástand sem verður notað og nýtt í mörg ár til að taka af fólki bílinn, aðgengi að vegum, flugmiðana, kjötið og innfluttan varning. Ferlið er komið vel á veg og mun ekki stöðvast ef almenningur spyrnir ekki við fótum.

Það er víst í gangi einhver svakaleg bylgja fordóma og haturs gegn fullorðnu fólki sem kýs að skilgreina sig á annan hátt en líffræðin. Það þarf að bregðast við því neyðarástandi með því að taka af konum búningsklefana, salernin, íþróttirnar og jafnvel sjálfan móðurtitilinn. 

Eins og alltaf eru einhver átök í gangi í heiminum sem leysa úr læðingi flóttamenn. Þeir fá hvergi athvarf í nágrannaríkjunum og þurfa að koma í milljónatali til Evrópu og renna þar inn í velferðakerfið. Þetta er endalaust neyðarástand sem ríkið þarf að grípa inn í með því að yfirbjóða leiguverð til að koma nýja fólkinu að, og auðvitað beina velferðarkerfinu að því fólki frekar en skattgreiðendunum sem borga fyrir það.

Fólki fjölgar og bílunum með, en vegirnir haldast óbreyttir. Lausnin er auðvitað sú að bæta sköttum ofan á skatta til að koma efnaminna fólki út úr bílunum og í strætisvagna. Þetta neyðarástand mun vara að eilífu.

Vissulega eru í gangi allskyns neyðarsjóðir, varasjóðir, tryggingar og álíka. En þar með er ekki sagt að það séu í raun til úrræði þegar áin flæðir yfir bakka sína, sprungan leysir hraun í læðingi eða skriða fer af stað. Allt þetta, og fleira til, sem skellur reglulega á íbúum eldfjallaeyju. Nei, allir sjóðir eru tómir og eina ráðið að sækja enn einn yfirdráttinn og lýsa yfir neyðarástandi.

Neyðarréttargrundvöllur svo árum skipti. Áratugum. Að eilífu. 

Því annað er svo mikið vesen, fyrir yfirvöld.

Þegar betur er að gáð

Meðferð evrópskra fjölmiðla á stjórnmálum í Bandaríkjunum er, og hefur lengi verið - eins og allir vita - alveg grímulaust einhliða. Alltaf er það góða sálin frá Demókrötum að takast á við illfyglið úr röðum Repúblikana. Ef marka mætti evrópska miðla þá ættu Bandaríkin helst ekki að bjóða upp á Repúblikana, eins hræðilegir og þeir eru í öllum málum. 

Til að tryggja að umfjöllunin sé ekki bara einhliða heldur líka ósanngjörn er svo farið í að segja sögur - oft lygasögur - og endurtaka þær á öllum rásum í sem flestum fréttum svo neytendur frétti fái það á tilfinninguna að verið sé að segja sannleikann.

Tökum lítið dæmi, úr frétt RÚV:

Mörg ríki {Bandaríkjanna] hafa hert lög um þungunarrof í kjölfar þess að hæstiréttur Bandaríkjanna felldi tímamótaúrskurð í máli Roe gegn Wade úr gildi árið 2022. Hann hafði tryggt stjórnarskrárvarinn rétt til þungunarrofs frá 1973. Þrír af fimm hæstaréttardómurum sem studdu ógildinguna voru skipaðir af Trump.

Fyrsta setningin er svo sem í lagi. Ákveðinn dómsúrskurður hafði verið kveðinn upp sem fól í sér fyrirmæli til ríkja Bandaríkjanna í málefnum fóstureyðinga (sem kallast iðulega þungunarrof í dag, kannski til að forða okkur frá því að sjá fyrir okkur fósturvísi á leið í klósettskálina).

En svo tekur spuninn við.

Hann hafði tryggt stjórnarskrárvarinn rétt til þungunarrofs frá 1973.

Dómsúrskurðinn hafði ekki tryggt neinn stjórnarskrárvarinn rétt. Dómurinn sjálfur var ígildi lagafyrirmæla sem var byggður á vafasömum stjórnarskrárlegum forsendum. Ríki Bandaríkjanna eru aðilar að stjórnarskránni en stjórnarskráin fjallar ekki um fóstureyðingar og alríkið getur því ekki kveðið á um fyrirkomulag fóstureyðinga í ríkjunum. Meira að segja stuðningsmenn dómsúrskurðarins höfðu margir hverjir vitað af þessum vafasömu forsendum dómsúrskurðar Hæstaréttar Bandaríkjanna. Endurskoðun á þeim dómsúrskurði leiddi einfaldlega til þeirrar niðurstöðu dómaranna að hann stæðist ekki stjórnarskrá.

Menn geta svo deilt um það hvort alríkið geti með einhverjum öðrum hætti skipt sér af málefnum fóstureyðinga í ríkjunum enda orðnir mjög liprir í að túlka stjórnarskránna, teygja hana og toga.

Áfram heldur spuninn:

Þrír af fimm hæstaréttardómurum sem studdu ógildinguna voru skipaðir af Trump.

Þarna vantar að nefna að einn dómaranna sem var skipaður af George W. Bush studdi ekki viðsnúninginn, en látum það eiga sig.

Hér er látið í það skína að Trump hafi viljað þessa tilteknu niðurstöðu Hæstaréttarins og skipað dómara sem hann vissi að myndu kjósa á ákveðinn hátt. Trump er kannski lúmskur stjórnmálamaður en ég held að svona leikflétta sé með öllu ómöguleg. Afstaða Trump er einföld og fellur að skoðun margra löglærðra: Stjórnarskráin heimilar ekki alríkinu að ákveða fyrirkomulag fóstureyðinga í einstaka ríkjum. Þessu ráða ríkin sjálf, rétt eins og Ísland ræður sínum málum og Þjóðverjar - með sínar töluvert meiri takmarkanir - ráða sínum. Mér finnst ólíklegt að Íslendingar vilji að Þjóðverjar eða Evrópusambandið ráði fyrirkomulagi fóstureyðinga á Íslandi. 

Hvað um það. Það er vissara að fara varlega þegar fjölmiðlar hafa ákveðið fyrirfram að taka grímulaust mjög einhliða afstöðu, kerfisbundið og ár eftir ár, óháð því hvað hver segir eða gerir. Þetta á sérstaklega við um evrópskar fréttir úr bandarískum stjórnmálum. Þar fá allar fréttir evrópskra miðla á sig blæ skoðanapistla án staðreynda.